SARS CoV-2 sadece Covid-19 salgınına yol açmadı. Bilgi kirliliği olan ‘infodemi’yle de hepimizi tanıştırdı. İnfodemi salgını da virüs gibi coğrafi sınırları kolayca aşıyor. Hayal gücünü zorlayan çeşitlilik ve büyüklükte yalan ve yanlış bilgi dolaştırılıyor. Türk Tabipleri Birliği (TTB) İnfodemi Mücadelesi ve Yönetimi Çalışma Grubu Üyesi Dr. Dilek Aslan, “İfşa ve dalga geçmek için bile bunları paylaşmayın” diyor.
Dünya Sağlık Örgütü, Birleşmiş Milletler, meslek örgütleri, uzmanlık dernekleri, uzmanlar, doğrulama platformlarının çabası ve uyarılarına rağmen, bilhassa dijital platformların etkisiyle infodemi üretilmeye ve yayılmaya ve maalesef etkilemeye devam ediyor. Pek çok insan sayısız bilgi, sözüm ona belge ve görüntü içinde, doğrusunu bulmakta güçlük çekiyor. Aslan’ın dediği gibi yanlış bilgiler, doğrularına göre çok daha hızlı yayılıyor.
İnfodeminin alıcısı dünyada olduğu gibi bizde de çok maalesef. Bu kirliliği yaratanlar bundan faydalanıyor da. İnfodemiyi yaratan ve yayanların tümü ‘büyük’ oyunu gördüklerin iddia ederken, uydurma bilgilerle asıl oyunu kendileri kuruyor.
Kimi rüyasında bile göremeyeceği ‘ün‘e kavuşuyor, kimi ‘ciddiye‘ alınıyor, bu sayede ‘komplo‘ teorilerinden oluşan kitaplarını pazarlıyor, kimi içeriği belirsiz maddeleri ‘ilaç‘ diye binlerce liraya satıyor. İnfodeminin aktörlerini çatısı altına alıp oy devşirmenin peşindeki siyasi partiler bir başka çıkar grubu.
Halk sağlığı uzmanı olan Dilek Aslan’la infodemiyi masaya yatırdık:
TTB İnfodemi Mücadelesi ve Yönetimi (İMvY) Çalışma Grubunu tanımakla başlayalım. Kimlerden oluşuyor, hangi amaçla kuruldu, neler yaptı ve yapacak?
Bu vesileyle infodeminin kavramsal olarak ne anlama geldiğini de açıklamak isterim. DSÖ infodemiyi, salgın gibi kriz anlarında dijital ve fiziksel ortamlarda yanlış, çarpıtılmış bilgi, kasıtlı üretilmiş yanlış bilgi, doğrulanmamış bilgi, söylenti, bilgi boşlukları güncelliğini yitirmiş bilgi, komplo teorisi, vb. tanımlamaları içeren bilgi fazlalığı (bilgi bolluğu) olarak tanımlıyor.
Çalışma grubumuza gelince, görece yeniyiz. Bu yılın başında kurulduk. Türkiye’de ve dünyada infodemi mücadelesine katkı sağlamak amacıyla TTB Merkez Konseyi inisiyatifiyle kuruldu. Çalışma grubu çalışmalarını interdisipliner bir bakış açısıyla sürdürüyor. Bu amaçla kurum içi ve dışı iş birliklerini önemsiyoruz. Öncelikli amaçlarımız arasında bilgi ve belge üretimi, eğitim çalışmaları, konferans, webinar, sempozyum, vb. bilimsel etkinlikler, toplum ve hekimler için farkındalık yaratmak yer alıyor.
Akademik unvanları olanlarda günlük yaşam içinde verdikleri ‘yanlış’ mesajlarla kafa karışıklığına yol açabiliyor. Bunlara karşı bir girişiminiz olacak mı?
Bir hekim olarak benim de izleyebildiğim kadarıyla, TTB gerekli gördüğü durumlarda farklı yapılarıyla etik ve yasal sınırları çerçevesinde çeşitli inisiyatifler alıyor. Nitekim çalışma grubumuzun temel işlevleri arasındaysa infodemi mücadelesine katkı sağlayabilmek amacıyla bilgi üretmek, yanlışları ortaya koymak, sistem ve mekanizma önermek, ilgili tarafların bir araya gelmesini sağlamak da var.
İnfodemiyi pandemiyle birlikte konuşmaya başladık. Pandemiden önce de yaygın bir sorun muydu?
Bir sorundu elbette. Örneğin, yakın geçmişte toplumda grip aşılarıyla ilgili kararsızlıkların altında yatan nedenler arasında yanlış bilgilerin de olabildiğini gördük. Ancak pandemi konunun önemini daha görünür kıldı. Gereksinimi daha belirgin hale getirdi. Yaygın konuşmamıza ve çalışmamıza neden oldu. Çünkü pandemide yaşamın içinde ve pek çok kişiyi etkileyen somut infodemi örnekleriyle karşılaştık. Örneğin, yanlış bilgi nedeniyle insanlar maske takmadılar, onun yerine gıda takviyesi vb. aldılar. Hatta gazetelere yansıyan haberleri hatırlayın. Covid-19’dan korunmak için dezenfektan içenler oldu. Örnekleri çoğaltmak mümkün… Bir de sürecin ticari belirleyiciler var tabii.
‘Sağlığın ticari belirleyicileri’ kimler?
Sürecin ticari belirleyicilerini anlayabilmek için sağlığın ticari belirleyicileri kavramını hatırlayalım. DSÖ sağlığın ticari belirleyicilerini ‘halk sağlığını olumlu ya da olumsuz etkileyen özel sektör faaliyetleri ve olanak sağlayan politik ekonomik sistemler ve normlar‘ olarak tanımlıyor. Sağlığın ticari belirleyicileri özel kuruluşlar tarafından finansal kar elde etmek için sağlanan tüm ürün ve hizmetlerin yanı sıra piyasa stratejileri, çalışma koşulları, yanlış bilgilendirme, lobi faaliyetleri ve bağışlar gibi siyasi özelliği olan faaliyetleri de içerebilir. Bazen özel sektör çeşitli nedenlerle halk sağlığı politikalarını zayıflatan faaliyetler yapabilirler. Sağlığın ticari belirleyicileri de infodemi oluşumuna yol açabilir.
Pandemi neden infodemiyi daha görünür kıldı? Belirleyicileri var mı?
İnfodeminin belirleyicileri olduğu biliyoruz. Dijital okuryazarlığın yetersizliği, güvenilir bilgileri eleştirel bir bakış açısıyla arama, değerlendirme, paylaşmadaki zorluklar, doğru zamanda doğru bilgileri elde edebilme konusunda kriterlerin ve araçların eksikliği, sağlıkla ilgili dijital uygulamaları kullanım yetersizlikleri infodemi oluşumu ve yayılımına katkıda bulunuyor.
İnfodeminin belirleyicilerini, sağlığın belirleyicilerini dikkate alarak açıklamak uygun olur. DSÖ sağlığın belirleyicilerini, ‘bireylerin ve toplulukların sağlığını etkilemek için bir arada olan, etkileşen faktörler‘ olarak tanımlar. Bireylerin sağlıklı olup olmaması içinde yaşadıkları koşullardan, çevresel özelliklerden etkilenir. Bireylerin nerede doğduğu, yaşadığı, genetik özellikleri, gelir durumu, öğrenim düzeyi, sosyal ilişkileri, sağlık ve diğer temel ihtiyaçlara erişim gibi koşullara bağlı. Her bir koşul, durum tek tek ya da beraber sağlıklı olma durumunu etkiler.
Bir de ticari belirleyiciler var tabii…
Evet. Sağlığın ticari belirleyicileri de infodemi oluşumuna yol açabilir. Doğru bilgi ve sağlık ilişkisinde sağlığın belirleyicileri, sağlık dışındaki belirleyicilerin de etkileşebileceği akılda tutulmalı. Yanlış bilginin oluşma sürecinde bilişsel (kognitif), sosyal ve duyuşsal (affektif) faktörler de etkili. Kognitif belirleyiciler arasında; analitik düşünce kapasitesi ve bilişsel yetersizlikler yer alırken, sosyo-affektif belirleyiciler arasında kişinin duygu durumu yer alıyor. Sosyal medyada paylaşım genellikle ‘dikkat çeken şeylere’ göre belirlenir. Ruhsal durumun stabil olmaması da (örneğin öfkeli bir ruh hali), yanlış bilgi paylaşımını artırabilir. Yanlış bilgi paylaşımına yol açan bu gibi durumların bilinmesi ve gerekli önlemlerin alınması uygun olur. Özetle, infodemi homojen bir kavram değil.
İnfodemi için bir halk sağlığı sorunu demek uygun olur mu?
Halk sağlığı sorunu demek için bazı kriterlerin karşılanması gerekir. Örneğin, durumun sık görülmesi, hastalık ve ölümlere yol açması, yeti kaybı yaratması, iş gücü kaybına neden olması, önlenebilir olması hemen akla gelen kriterlerdir. İnfodeminin pandemi sürecinde yarattıkları değerlendirildiğinde, sorunuza ‘evet‘ yanıtı verebilirim.
‘İnfodemi küresel bir sorun’
Türkiye’deki infodemi ‘ürünleri’yle yurt dışındakiler arasında fark ve benzerlik var mı?
İnfodemi küresel bir sorun. Bütün dünyada yaygın bir sorun olduğunu bilmek önemli. Üstelik çok da hızlı yayılıyor. Doğru bilgilere göre yanlış bilgilerin yayılması daha hızlı. Belirleyicileri var. Süreç ve sonuç arasında dünyada ve Türkiye’de benzerlikler ve farklılıklar olabilir. Toplumların bilgi/bilinç düzeyi, farkındalık düzeyi, sağlık okuryazarlığı, dijital okuryazarlık düzeyi, kültürel özellikleri, sosyal koşulları, vb. infodeminin tipini ve düzeyini belirleyebiliyor. İnfodeminin kaynağının ne, kim olduğu, ne kadar yayıldığı da benzerlikleri ve farklılıkları yaratabilir.
Ağırlıklı olarak hangi kanallardan yayılıyor?
İnfodemi çeşitli kaynaklardan üretilebilir. Sosyal, elektronik ve yazılı medya olmak üzere başlıca üç kaynağı olduğunu söyleyebiliriz. İnfodeminin medya dışında da kaynakları var. Kaynaklarının çevrimiçi (online) ve çevrimdışı (offline) ortamlar olduğu unutulmamalı. İnfodemi kaynaklarının genel olarak sağlık alanında kullanılan bilgi kaynaklarıyla benzer olduğu düşünülebilir. Sağlık alanında kullanılan bilgi kaynakları arasında TV, radyo, web siteleri, sosyal medya ortamları, aile bireyleri, akraba, arkadaş, sağlık çalışanları olduğu biliniyor. Bireylerin sağlıkla ilgili bahsi geçen bilgi kaynakları yerine çevrimiçi kaynaklara yönelimi var. Çevrimiçi ortamlar infodemi açısından daha fazla risk oluşturuyor.
Bilgi kirliliğinden kimler daha çok etkileniyor?
Toplumun tamamı infodeminin yarattığı risklerle karşı karşıya kalıyor. Ancak, kırılgan grupların bu noktada daha fazla etkilendiğini söyleyebiliriz. Elbette, sağlığın ticari belirleyicileri gibi çıkar grupları bu sürecin körükleyicisi de olabiliyor. Bilgi eksikliği, sağlık ve dijital okuryazarlığı zayıf olanlar daha çok etkileniyor.
Yalanla mücadele zaman kaybettirir
Geleceğimizi etkiler mi?
Tabii etkiler. Doğru olmayan bilgilerle mücadele zaman kaybettirir. Yanlış davranışların yayılmasına neden olur. İnsanlar hastalanabilir, sağlıkla ilgili risklerle mücadele edemezler, yaşamlarını kaybedebilir. Pek çok olumsuz sonuç infodemi nedeniyle görülebilir.
İnfodemi pandemi kontrolünü etkilemiş olabilir mi?
Elbette. Küresel düzeyde infodemi mücadelesi pandemi mücadelesini zorlaştırdı. Dünyadaki her ülke bu olumsuz süreci yaşıyor. İnfodeminin aynı zamanda pandemi mücadelesini uzattığını da düşünüyorum. Örneğin, maske takmanın koruyucu olmadığını düşünen ve maske takmayan kişilerin kendilerinin hasta olma riski yüksek, hastalığı başkalarına bulaştırma riski yüksek. Dolayısıyla, pandeminin kontrolü daha zor.
Önce Covid-19 ile ilgili, sonra aşılarla ilgili yaygınlaştı. Bunu nasıl açıklarsınız?
İnfodemi belirsizlikler olduğunda daha kolay ortaya çıkar. Hastalık tanımlandığında, bilinmeyen çok şey vardı. Dolayısıyla bilinmezler üzerinden yanlış bilgiler hatta komplo teorileri toplumlarda çok yaygın görüldü. Bilim ürettikçe yanlış bilgilerin yerini doğruları aldı. Bilim ürettikçe infodemi diğer belirsiz durumlar üzerinden ilerledi. Örneğin, aşı kararsızlığı, aşı reddi gibi konular öne çıktı. Bugün bu konularda da bilimsel veriler güçlü. Aşılar koruyucu. Yanlış bilgilerin doğru bilgilere göre yayılma hızının çok daha fazla olduğunu unutmayalım. Dolayısıyla, bilinmezler, belirsizlikler infodemiyi besler. Bilimin değeri bu noktada son derece önemli.
Yalan bilgiden faydalananlar var
İnfodemiden beslenen çıkar grupları olabilir mi?
Olabilir. Özellikle sağlığın ticari belirleyicileri infodemiden beslenebiliyor. Örneğin, Covid-19’a yakalanmayı önlemediği bilimsel olarak bilinen ürünlerin kullanımıyla ilgili reklam yapan, bu ürünleri satan kişi ve kurumların ‘pandemiyi kullandığını‘ düşünmek yanlış olmaz.
Bilime olan güven infodemi ile mücadelede ne kadar önemli?
Çok önemli. Tabii, bilime olan güven kendiliğinden olmaz. Bunun için uygun bir ortama ihtiyaç var. Bilimin ürettiği doğruların topluma aktarılması da son derece önemli. Kamusal otoritenin, bilim insanlarının, meslek örgütlerinin, sivil toplum örgütlerinin birlikte hareket etmesi gerekir. Doğru bilgi temel bir insan hakkıdır, bir sağlık gereksinimidir. Dolayısıyla, kamusal otorite bu konunun sahibi. Mekanizmayı kurmakta, doğru bilgilerin topluma ulaşmasında temel sorumluluk kamu otoritesinin. Diğer söz ettiğim bileşenler sürecin önemli destekleyicileri.
İnfodeminin peşinde insanlar arasında dünyanın düz olduğuna, iklim sorununun bulunmadığına, 5G ile insanların yönetileceğine de inanıyor. Bunların hepsi nasıl oluyor da aynı pakette sizce?
Birlikte, eş zamanlı üretilen konular olabilir ama ‘aynı pakette’ gibi bir genelleme yapmayı tercih etmem. Temel zemine bakarsak, infodemi belirsizliklerin hakim olduğu ortamlarda daha kolay üretilir, daha hızlı yayılır. Birbirleriyle ilişkisi olmayan konular gibi görünseler de aslında bu temel zeminden üretilir ve yayılırlar. Bununla birlikte, toplumda güven duygusu, şeffaflık, güncel bilginin güvenilir kaynaklar tarafından sürekli paylaşılması bu gibi sorunların önüne geçmek için önemli. Kamusal sağlık ve diğer otoriteler bu bakış açısıyla temel sorumluluğu aldıklarında ilgili diğer bileşenlerin de desteğiyle mücadele kolaylaşır.
Siyasi partilerin infodemi yayma konusunda rolleri olabilir mi?
İnfodemi mücadelesi bilimsel bakış açısının içselleştirildiği durumlarda daha güçlü olur. Bilimsel bakış açısı da soran, sorgulayan, eleştiren, kritize eden ortamlarda gelişir. Dolayısıyla, bilimsel düşünce, eleştirel düşünce, kritize etme kapasitesi gelişmiş toplumlarda topluluklarda infodemi ile mücadele daha kolay olur. Siyasi partilerin ya da grupların infodemi mücadelesinde durdukları yeri aslında bir ölçüde onların bilimsel bakış açıları belirler.
İnfodeminin olası sonuçları neler olabilir?
Bilimsel kanıtlar infodeminin neden olduğu bazı durumlar arasında kafa karışıklığı, sağlık bilgilerinin yanlış anlaşılması, risk alma davranışına yönelim, toplumsal panik, gerginlik, depresyon, stres, korku, sosyal kaos, karışıklık, eşitsizlikler, sağlık otoritelerine, bilime, uzmanlara, halk sağlığı profesyonellerine, devlete, kamu kurumlarına güvensizlik, halk sağlığı uygulamalarına zarar, ‘etkili‘ kriz yönetimine zarar, kriz ve salgın durumlarının uzaması, bilgi boşluklarının zararlı bilgilerle doldurulması, nefret söylemi, yabancı düşmanlığı, karar alma süreçlerini olumsuz etkileme, kolektif çözümleri engelleme, etiketleme, damgalama, refah düzeyinin gerilemesi olduğuna işaret eder. İnfodemiden riskli gruplar daha farklı etkilenebilirler.
İfşa ve dalga geçmek için bile paylaşmayın
Bireysel olarak infodemi mücadelesine katkıda bulunabilir miyiz?
Evet, bulunabiliriz. Bu amaçla bir bilgiyi, bir haberi paylaşmadan önce kendimize bazı soruları
sormak uygun olur:
Bu içeriği paylaşırken ne hissediyorum?
Haberi/içeriği neden paylaşıyorum?
İçeriğin doğru olup olmadığını nasıl anlarım?
İçerik nereden ulaştı? Kaynağı ne?
İçeriği paylaşarak başka gündemleri destekliyor olabilir miyim?
Paylaşılması düşünülen içeriğin yanlış olduğu biliniyorsa ya da içerik hakkında ‘nötr‘ bir duyguya sahip olunmadığında (örneğin; kızgınlık) içeriğin ‘ifşa edilmek‘ ya da ‘dalga geçmek‘ amacıyla paylaşılmaması gerekir. Bu yanlış bilgiyi, dezenformasyonu yaymaya katkı sağlayabiliyor. Güvenilirliğinden emin olunmayan bilgilerin kesinlikle dikkate alınmaması ve paylaşılmamasını öneriyoruz.
Güvenilir bilgi kaynağı denildiğinde neler aklımıza gelmeli?
Bazılarını sıralamak isterim.
-Güvenilir uluslararası kurumların kaynakları, web sayfaları. Örneğin; Birleşmiş Milletler, Dünya Sağlık Örgütü, Amerika Birleşik Devletleri Hastalıkları Önleme ve Kontrol Merkezi (CDC), Avrupa Hastalıkları Önleme ve Kontrol Merkezi (ECDC) gibi…
-Ulusal sağlık otoritelerinin kaynakları, kurumsal web sayfaları (Örneğin T.C. Sağlık Bakanlığı).
-Profesyonel meslek birliklerinin web sayfaları, imzalı ve güncel açıklamaları. Örneğin; uluslararası meslek birlikleri, ulusal meslek birlikleri (Örneğin TTB, diğer meslek örgütleri web sayfaları)
-Uzmanlık dernekleri gibi güvenilir kurumların kaynakları. Örneğin; uluslararası uzmanlık dernekleri, ulusal uzmanlık dernekleri
-Üniversitelerin güncel ve referansı var olan veri kaynakları
-Bilimsel kitaplar, dergiler, makaleler, vb.
Kamusal otorite ne yapabilir?
İnfodemi doğru bir yaklaşımla önlenebilir. İnfodemi mücadelesi disiplinler arası çalışmayı gerektirir. Bilim ortamlarında ve toplumda konuyla ilgili farkındalığın artması gerekir.
Özellikle bilgi boşluklarının tespit edilerek doğru bilgilerin üretilmesi uygun olur. Bilim, sağlık, medya, dijital, dijital sağlık okuryazarlığının artırılması gerekir. Bu adımların tamamında kamusal otorite temel sorumluluğu almalı.
Kaynak: DİKEN – Mesude Erşan
