Çalışma Ekonomisi Doktoru ve Avukat Murat Özveri ile fona devredilmesi tartışmaları yürütülen kıdem tazminatının ne olduğunu, tarihsel sürecini, işçinin haklarını konuştuk.
2019 ve 2023 arasındaki yılları kapsayan Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin ilk kalkınma planı, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın onay vermesinin ardından Meclise sunuldu. Daha önce “Yeni Ekonomi Programı”nda ve “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Programı”nda da gündeme gelen “kıdem tazminatının fona devredilmesi” tartışmaları son kalkınma planında da yer alıyor. Yeni kalkınma planında BES (Bireysel Emeklilik Sistemi) ile entegre edilmiş bir kıdem tazminatı düzenlemesi bulunuyor.
Çalışma Ekonomisi Doktoru ve Avukat Murat Özveri, kıdem tazminatının ne olduğunu, tarihsel sürecini, işçi açısından kıdem tazminatının ne anlama geldiğini ve işçinin haklarını anlattı.
KIDEM TAZMİNATI NEDİR?
“Kıdem tazminatı nedir?” sorusunu ikiye ayırarak yanıtlamak gerekir:
- Hukuki anlamda kıdem tazminatı nedir?
- İşçinin açısından kıdem tazminatı nedir?
Kıdem tazminatının hukuki anlamdaki niteliği çok tartışılıyor. Detaylara girmeden şöyle tarif edebiliriz: Kıdem tazminatı işçinin ücretidir ancak bu ücreti alması belli bir zaman dilimine ve belli koşulların gerçekleşmesine bağlı olarak ileri bir tarihe ötelenmiştir.
Kıdem tazminatı, “çalışma karşılığı” olarak da tarif edilebilir. Çalışılmayan hallerde kıdem tazminatı ödenmez. Örneğin kıdem süresini düzenleyen Yargıtay kararlarına ve iş hukuku uygulamasına baktığımızda, hizmet akdinin askıda olduğu dönemler kıdem süresinde dikkate alınmaz. Örneğin grevde geçen süre, kıdem tazminatının hesaplanmasında dikkate alınmaz. İşçinin ihbar öneline 6 hafta eklendikten sonraki süreleri aşan raporlu süreleri de dikkate alınmaz. Örneğin 3 yıllık bir işçi 1 yıl içerisinde ya da çalıştığı süre boyunca 98 günün üzerinde rapor almışsa, bu 98 günü aşan süre kıdem tazminatı hesaplanırken dikkate alınmaz.
KIDEM TAZMİNATI İŞVERENİN LÜTFU DEĞİL İŞÇİNİN HELAL PARASIDIR
Bu örnekleri kıdem tazminatının, işçinin çalışması karşılığı verilen bir hak olduğunu vurgulamak için veriyorum çünkü kıdem tazminatını işverenin bir lütfu gibi göstermeye çalışıyorlar. Kıdem tazminatı, işçinin anasının ak sütü gibi helal parasıdır, ücretidir. Hatta bunun tarihsel gelişimine bakıldığında, kıdem tazminatının ilk ortaya çıktığı 1936 yılında, 5 yıl bir işyerinde kıdemi olan işçi her durumda kıdem tazminatı alıyordu. 30’lu yıllarda işçiler fabrikalardan kaçıp köylerine dönüyorlardı. Çalışma koşulları o kadar ağır ve ücretler o kadar düşüktü ki o günün Türkiye sanayisi, vasıflı işçi bulamadığı gibi vasıfsız işçi bulmakta da zorlanıyordu. Kıdem tazminatı, işçiyi fabrikaya bağlayabilmek için ücretinin bir kısmının rehin alınmasıydı. İşveren, her bir yıl için 15 günlük ücreti içeride tutardı ve 5 yıllık kıdemi olan herkese kıdem tazminatı ödenirdi.
Ne zaman ki 1950’li yıllardaki göçle birlikte işçi sayısı arttı, işverenler bu kez kıdem tazminatının her durumda ödenip ödenmeyeceğini tartışma konusu yaptı. Sonrasında mahkeme, “Her ne koşulda olursa olsun işçi işinden ayrıldığında kıdem tazminatı ödenir” yönünde bir karar alınca da 1950 yılında bu kez yasa değiştirildi. Kıdem tazminatı, işveren açısından haklı bir fesih nedeni var ise ödenmeyen, işçi açısından haklı bir fesih nedeni var ise ödenen bir hale dönüştürüldü.
KIDEM TAZMİNATININ ANAYASAL GÜVENCE ALTINDA OLMASI GEREKİR
Burada ısrarla şunu anlatmaya çalışıyorum: Kıdem tazminatı, işçinin önceden çalışıp ödemesi ileri bir tarihe ertelenen ücretidir. Bunun belli koşullara bağlanması kıdem tazminatının çıkış noktasına ve amacına aykırıdır. Bunun belli koşullara bağlanmış olması kıdem tazminatının niteliğini değiştiren bir şey olamaz. Kıdem tazminatı, tıpkı herkesin mülkiyet hakkı gibi çalışan işçinin de mülkiyetine girmiş bir haktır, anayasal güvence altında olması gerekir ve dokunulmaması gerekir.
KIDEM TAZMİNATI, İŞÇİNİN HAYATININ DÖNÜM NOKTALARINDA KULLANACAĞI PARADIR
İşçiler açısından kıdem tazminatının ne anlama geldiğini ise bir alıntıyla ifade etmeye çalışayım:
Dün büroma bir işçi geldi, 17 yıllık bir işçi. İşyerinden atılmış ve atılma sebebi işçi açısından masumane ama işveren açısından haklı bir fesih sebebi gibi görünüyor. Ben o hakkı alabilmesi için işçiye bazı sorular sorduğumda ve bu soruların yanıtı da olumsuz olduğunda benim de moralim bozuldu işçinin de morali bozuldu. İşçinin tam karşısında oturan ve bizi dinleyen kardeşi birden döndü ve “Hocam kıdem tazminatı bu yahu, bizim hayalimiz. Her şeyimizi buna bağlamışız. Kızımızı, oğlumuzu bu tazminatla evlendireceğiz, ev alacağız, araba alacağız. İleriye dönük tüm hayallerimizin finansmanını bağladığımız, geleceğimiz için düşündüğümüz tek şey böyle bir hata nedeniyle gider mi, böyle bir yasa olabilir mi!” diye sordu.
Gerçekten de böyle bir yasa olmaz! Tam da işçinin söylediği gibidir işte kıdem tazminatı. O biliyor, karşılığında çalıştı, gelecekte alacak ve bir tür zorunlu tasarruf gibi biriktiriyor. Yani işçi açısından geleceği demek bu kıdem tazminatı. Hayatının dönüm noktası olan anlarda kullanacağı para bu. İyi gününü de kötü gününü de finanse etmek için sırtını dayadığı birikimi bu. Bu birikime dokunmak gerçekten vicdanları sızlatan bir durum.
KIDEM TAZMİNATINI İŞSİZLİK SİGORTASI İLE İLİŞKİLENDİRMEK HUKUKA VE MANTIĞA AYKIRIDIR
Kıdem tazminatının iş güvencesi ile ilişkilendirilmesi 1974 yılındaki değişiklikle gündeme geldi. “Türkiye’de işsizlik sigortası yok, dolayısıyla kıdem tazminatı bir tür işsizlik sigortasını da ikame edecektir” diye bir laf atıldı ortaya ve bu laf hurafe olarak bugüne geldi. Aslında olayın bu durumla hiçbir alakası yok. İşsizlik sigortasının çok daha sağlıklı işlediği onlarca ülkede kıdem tazminatı uygulaması hâlâ var ve varlığını devam ettiriyor. Durumun işsizlik sigortası ile alakası yok çünkü işsizlik sigortası olabilmesi için bir riskin satın alınması gerekiyor ve bunun için bir prim yatırılması gerekiyor. Kıdem tazminatında risk satın alacak bir durum yok, altını çizerek söyleyelim, karşılığında yapılmış bir çalışma var. Önceden peşin çalıştım, karşılığını almadım, öteledim. Yani işsizlik sigortası varsa kıdem tazminatı olmamalı türünden bir fikir hukuka da mantığa da aykırı. İki ayrı kurumdur bunlar. İşsizliği ortadan kaldırmak devletin bir görevi, istihdam yaratmak devletin bir görevi, devletin bu görevleri yerine getirmemesi nedeniyle çalışabilir durumda olan ve iş arayan iradesi dışında işsiz kalmış bir kişinin yaşayacağı gelir yoksunluğunu ortadan kaldırmak, sosyal güvenlik sorunu olarak da devletin temel bir görevi.
Kaynak: EVRENSEL